Religie i narody Podlasia. Szlak Tatarski.
Podlasie to malowniczy, świat polsko-białoruskiego pogranicza, cichych wiosek wśród pól i pagórków oraz wielowiekowych lasów. Wiele tu dziewiczych terenów o wspaniałych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Sporo tu zabytków budownictwa ludowego, wiejskiej architektury drewnianej, dworków i zaścianków. Zachowała się tradycyjna twórczość ludowa i rzemiosło oraz życzliwość i gościnność mieszkańców.Na każdym kroku natkniemy się na ślady wielowiekowego współżycia różnych ludów, wyznawców wielu religii i ras. Tu już w XVIII wieku, płot w płot mieszkali, Polacy, Żydzi, Litwini, Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy, Ormianie, Niemcy,Holendrzy, Karaimowie i Tatarzy. Wyznawali: katolicyzm, prawosławie, islam, część była unitami, protestantami, judaistami. Obok cerkwi, kościołów, synagog, zborów ewangelickich i kenesy karaimskiej stawiane były meczety. W tej swoistej wieży Babel powstał nawet specyficzny język białostocki, który jest mieszaniną języków wszystkich narodów zamieszkujących te tereny.
Najbarwniejszą i najbardziej egzotyczną mniejszością narodową, kulturową i religijną byli tu Tatarzy. Do dzisiaj na Podlasiu żyją potomkowie Tatarów osadzonych tu przez Jana III Sobieskiego w XVII w. Są to potomkowie tzw. Lipków, o których to pisał polski Tatar Henryk Sienkiewicz w powieści„Pan Wołodyjowski”. Zachowali oni swą odrębność wyznaniową, kulturową oraz zwyczaje i obrzędy. Oni właśnie czynią ten region najbardziej egzotycznym miejscem w Polsce. I nic dziwnego, że jedną z największych turystycznych atrakcji Podlasia jest Szlak Tatarski. O jego utworzeniu zadecydowały nie tylko bogate dzieje Tatarów, ale również walory przyrodniczo – krajobrazowe tego regionu.
Szlak Tatarski biegnie poprzez malownicze Wzgórza Sokólski z charakterystycznymi wiatrakami, Puszczę Knyszyńską z przyrodą podobną do południowej tajgi, ze wspaniałą sosną masztową i licznymi źródliskami oraz Pagórki Nadświsłockie i malowniczą opanowaną przez bobry dolinę rzeki Nietupy.
Szlak obejmuje szereg miejscowości podlaskich związanych historycznie, architektonicznie oraz współcześnie z kulturą tatarską i religią muzułmańską. Prowadzi przez dawne wsie i folwarki tatarskie. Można tu zwiedzić meczety, mizary, spotkać prawdziwych Tatarów i zapuścić się w ostępy Puszczy Knyszyńskiej, jednego z ostatnich, naprawdę dzikich terenów leśnych w Polsce.
Wędrując szlakiem, w osadach i wioseczkach zagubionych wśród pól i malowniczych wzniesień oraz ostępach leśnych spotykamy ślady również innych kultur i religii. Ten region to swoisty tygiel kulturowy.Tutaj, gdzie „wrony zawracają”, obok siebie od wielu lat stoją katolickie kapliczki, prawosławne krzyże i arabskie półksiężyce. Całość stanowi niesamowity, niewiarygodny, przepiękny obrazek jak z bajki. Ma się wrażenie, że świat się tu jakby zatrzymał, że jest to inny kraj, taki trochę właśnie bajkowy, jakby z opowiadań babci. To autentyczne przeniesienie się w czasie.
Główne miejscowości na szlaku to Kruszyniany i Bohoniki. Najważniejsze miejsca dla polskich Tatarów. Tutaj mają oni swoje meczety i cmentarze tzw. mizary.
Kruszyniany to dawna wieś tatarska leżąca na wschodnim krańcu Puszczy Knyszyńskiej. Tatarzy osiedlili się tutaj w XVI w. Folwark należał do płk. Krzeczkowskiego. Do dzisiaj zachował się XVI wieczny układ wsi - typowej ulicówki. Większość budynków mieszkalnych i gospodarczych pochodzi z końca XIX i początku XX wieku. W Kruszynianach znajduje się najstarsza w Polsce świątynia muzułmańska z końca XVIII wieku. Meczet jest drewniany, wzniesiony na planie prostokąta, z dwoma wieżami. To jedyny w swoim rodzaju przykład połączenia tradycji islamu z lokalnym budownictwem sakralnym. Architekturą nawiązuje do drewnianych kościołów północno-wschodniej Polski.Obok meczetu znajduje się mizar - cmentarz muzułmański, założony około 1700 r. z najstarszym nagrobkiem z końca XVII wieku.
We wsi znajduje się również cmentarz prawosławny, pięknie położony na wzgórzu z centralnie umieszczoną cerkwią.
Pomimo tego, że w samej wsi mieszkają tylko trzy rodziny tatarskie meczet jest nadal czynny. Najwięcej wiernych (głownie z Białegostoku i okolic) przybywa do Kruszynian z okazji dwóch głównych świąt muzułmańskich Ramazan Bajram oraz Kurban Bajram.
A ponieważ Kruszyniany stały się bardzo znane i popularne meczet codziennie odwiedz wielu turystów. Po meczecie oprowadza młody Tatar, potomek tutejszych Tatarów. Popularność Kruszynian spowodowała, że we wsi jest gdzie spać i jeść. Jest gospoda, pensjonat i gospodarstwa agroturystyczne. Można tu zjeść tradycyjne tatarskie potrawy, uczestniczyć w warsztatach gotowania specjałów tatarskich, pojeździć konno, przespać się w jurcie tatarskiej.
Bohniki - największą atrakcją jest tu drewniany meczet z II poł. XIX w. przypominający małą cerkiew. Znajduje się tu ponadto największy cmentarz muzułmański w Polsce. Pierwszych zmarłych pochowano tu trzy wieki temu. Najstarszy zidentyfikowany kamień nagrobny pochodzi z 1786 roku. Wejście na Mizar stanowi okazała brama, na której widnieją napisy w trzech językach: arabskim, białoruskim i polskim. Starsze mogiły mają charakterystyczną konstrukcję, składającą się z dwóch kamieni nagrobkowych – u głowy i u stóp zmarłego. Wszystkie mogiły zwrócone są w kierunku Mekki - świętego miasta muzułmanów. Do dzisiaj zachowały się tutaj tradycyjne obrzędy, zwłaszcza w okresie świąt muzułmańskich.
Na trasie orientu znajduje się również bardzo interesująca miejscowość Krynki. Tu jak nigdzie, poznamy specyfikę terenów pogranicza - zbiorowiska wielu narodowości, kultur i religii.
Krynki - bardzo urokliwa miejscowość, położona na Wzgórzach Sokólskich w szerokiej kotlinie nad rzeczką Krynką i zalewem. Zalew to sztuczny zbiornik z wysepką na środku, na której znajduje się ostoja dla dzikiego ptactwa i bobrów.
Krynki to miasteczko królewskie z niesamowitą historią - tu Jagiełło ponad 550 lat temu spotkał się z wielkim księciem litewskim Witoldem, tu w 1509 roku Zygmunt August dał osadzie prawo miejskie, tędy przez pięć wieków biegł szlak z Krakowa do Wilna, tu wreszcie działały 144 zakłady garbarskie i faktorie handlowe. Tatarskich pamiątek tu niewiele, ale za to warto pójść śladami mieszkańców Krynek -Żydów. Do II wojny światowej Krynki liczyły około 10 tys. mieszkańców, z czego 90% stanowili Żydzi. Po wejściu Niemiec w 1941 w Krynkach utworzono getto żydowskie. Większość Żydów miejscowych została wymordowana w Treblince, a miasto zniszczone w 70%.
Krynki znane są z ronda i wody mineralnej "Krynka" . Tylko tutaj jest jedyne w Polsce i drugie w Europie po Paryżu rondo w kształcie gwiazdy z naroży której wychodzi 12 ulic. Środek owej gwiazdy był niegdyś rynkiem obecnie znajduje się tam skwer. Ulice powiązane są ze sobą siecią przecznic i wąskich zaułków. Ze względu na taki układ przestrzenny, Krynki nazywane były kiedyś „Paryżem Podlasia”.
Dzisiaj przeważają tu budowle drewniane, głównie przedwojenne. Nie ma wiele zabytków, ale na uwagę zasługuje: żydowskie cmentarz, cmentarz prawosławny z XVII w. z cerkwią oraz neogotycki kościół Świętej Anny i dzwonnica z 1913 r. W Krynkach znajdują się również dwie dawne synagogi (chasydzka i kaukaska) oraz ruiny Wielkiej Synagogi.
Szlak Tatarski prowadzi jeszcze przez wiele miejscowości m.in Sokółkę, Cimicze, Górkę, Malawicze, Talkowszczyznę. Kończy się w Białymstoku, gdzie w Muzeum Historycznym mamy okazję zobaczyć orientalne pamiątki po Tatarach na Podlasiu.
Szlak Tatarski można uznać za polski markowy produkt turystyczny. Kawałek Orientu z regionalnymi potrawami – pysznymi pierekaczewnikiami, kołdunami i wspaniałą ciszą. Pozwala on zetknąć się z tatarską tradycją oraz odetchnąć od miejskiego zgiełku, chłonąc wspaniałą atmosferę podlaskich wsi, dawnych wsi tatarskich, dawnych Kresów.
Dzisiaj jest to teren na nowo odkrywany. Jego wyjątkowość i niepowtarzalność w skali kraju i świata docenia coraz więcej turystów.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Szlak Tatarski Mały(niebieski) – Kruszyniany, Józefowo, Królowe Stojło, WaliłyStacja – 19km.
Szlak Tatarski Duży(zielony) - Sokółka, Bohoniki, Kamionka Stara, Wierzchlesie, Talkowszczyzna, Świdziałówka Nowa, Górany, Nietupa, Kruszyniany – 57km.
Inny Szlak Tatarski – Sokółka, Bohoniki, Malawicze Górne, Krynki, Kruszyniany, Supraśl, Białystok - 54km.
Region Podlaskiego Szlaku Tatarskiego - Białystok, Malawicze, Bobrowniki, Krynki, Białogórce, Górkę , Żylicze, Ciumicze, Leszczany i Supraśl, który liczy 150km.